Centrum Badań Regionalistycznych
Geneza
Historia regionalna jako problem badawczy pojawiła się u schyłku XIX wieku, aczkolwiek jeszcze wtedy historię lokalną utożsamiano z „prowincjonalnym” dziejopisarstwem. „Regionalistyka”,
z kolei, jako przedmiot naukowy zyskała powszechną akceptację środowisk akademickich dopiero
w XX wieku. Zakres tematyczny historii regionalnej obejmuje badania poświęcone obszarom mającym pewną odrębność, którą można ująć w ramy granic: administracyjnych, kulturowych lub językowych. Przy czym dla wielu, w szczególności historyków, to właśnie historia definiuje pojęcie regionu.
W kontekście polskim tradycje badań regionalnych sięgają czasów, kiedy rodziła się polska nowoczesna historiografia. Temu miało służyć powołane do istnienia we Lwowie, w końcu XIX wieku, Towarzystwo Historyczne. Przy czym pierwsze regionalne publikacje powstawały nawet kilkadziesiąt lat wcześniej. Wszystkie one miały cechę wspólną, którą był „amatorski ruch wydawniczy” oraz brak powszechnego mecenatu dla tego typu inicjatyw. W okresie międzywojennym potrzebę badań regionalnych determinowała sytuacja geopolityczna. W tamtym czasie pojawia się potrzeba uwiarygodnienia nowych granic Polski, szczególnie na Śląsku. Poza wyjątkowymi sytuacjami państwo raczej nie popierało badań nad regionami pozostającymi
w „głębi” kraju. Podobnie rzecz miała się z władzami samorządowymi, które wówczas musiały zmagać się z nie lada wyzwaniami natury ekonomicznej. Finansowanie pracy naukowej nad dziejami regionów było niepotrzebnym zbytkiem. Pierwsze pozytywne symptomy w badaniach regionalnych pojawiły się na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku, aczkolwiek jakość oraz popularno-naukowy charakter niektórych publikacji pozostawiały wiele do życzenia, szczególnie jeśli przyjrzymy się Małopolsce. Trudno jednak nie zauważyć, że w tym okresie zostały wydane pierwsze znaczące prace regionalne firmowane przez pracowników ówczesnej Wyższej Szkoły Pedagogicznej (WSP). Historia regionalna zaczęła stopniowo przeżywać swój renesans od początku lat siedemdziesiątych XX wieku. Świadczyła o tym liczba ukazujących się monografii regionalnych. W tamtym czasie nastąpiła intensyfikacja badań o charakterze lokalnym prowadzonych przez historyków z WSP. Obiektem ich zainteresowania naukowego były ziemie południowej Polski. Przykładowo w 1974 roku ukazała się historia Dąbrowy Tarnowskiej zredagowana przez Feliksa Kiryka oraz Zygmunta Rutę. Pracami nad kolejnym projektami wydawniczymi kierował wspomniany już Feliks Kiryk. Spośród opracowanych w tamtym czasie monografii, na uwagę zasługują przede wszystkim dzieje: Bochni, Mielca, Olkusza, Rymanowa, Tarnowa oraz gminy Bukowska koło Sanoka.
Nową jakość w badaniach regionalnych Małopolski, ale nie tylko, przyniosły zmiany, które nastały w Polsce po 1989 roku. Fenomen rodzącego się społeczeństwa obywatelskiego musiał wpłynąć na nowoczesne pojmowanie idei „małej ojczyzny”. Pielęgnowaniem i kultywowaniem tradycji zajęły się licznie powstające – nieskażone politycznymi uwarunkowaniami – lokalne organizacje i stowarzyszenia. Od 2004 roku najaktywniejsze z nich mogą liczyć na wsparcie
z funduszy pochodzących z Unii Europejskiej. Niestety należy jednak zaznaczyć, że po nastaniu transformacji ustrojowo-politycznej, spadła chwilowo dynamika regionalnych stacji skupionych wokół Polskiego Towarzystwa Historycznego (PTH). W tamtym czasie upadła m.in. agenda Towarzystwa w Nowym Sączu, która słusznie uchodziła za jedną z lepiej zorganizowanych
w Polsce. Szczęśliwie marazm ten nie trwał długo. Ponadto w sukurs lokalnym działaczom przyszli naukowcy: archeolodzy, architekci, etnografowie, a w szczególności historycy. W Krakowie
i Małopolsce ośrodkiem wiodącym na tym polu była wspomniana już WSP, a później Akademia Pedagogiczna (obecnie Uniwersytet Komisji Edukacji Narodowej) im. Komisji Edukacji Narodowej. Nie będzie przesadą stwierdzenie, że grono historyków z WSP kierowanych przez prof. Feliksa Kiryka, odpowiedziało na powstałe po 1989 roku zapotrzebowanie środowisk regionalnych
i zagospodarowało lukę powstałą na tej płaszczyźnie badawczej. Z gronach licznych prac wydanych, od tamtego momentu, pod kierunkiem prof. Kiryka należy wymienić m.in. monografie: Brzeska, Częstochowy, Dębicy, Kłobucka, Krynicy, Limanowej, Nowego Sącza, Proszowic, Ropczyc, Rzeszowa, Przemyśla, Sanoka, Sławkowa, Suchej Beskidzkiej, Tarnobrzega, a w ostatnim czasie Radłowa, Ożarowa i Trzebini (tom II).
Zgodnie z intencją badaczy regionalistów na poznanie swojej historii zasługują również mieszkańcy wsi, dlatego też zespół prowadzony przez Feliksa Kiryka w ostatnich kilkunastu latach opracował historię: Czarnego Dunajca oraz Wierzchosławic – rodzinnej miejscowości Wincentego Witosa. Poza obszarami obecnej: Małopolski, Kielecczyzny, Śląska oraz Podkarpacia, F. Kiryk prowadził także badania regionalne nad ziemiami pozostającymi obecnie poza granicami Rzeczypospolitej. Na uwagę zasługuje przede wszystkim monografia Kamieńca Podolskiego. W tym miejscu należy wskazać, że w zespole pracującym pod kierunkiem prof. Kiryka (lub we współpracy z nim) byli m.in.: prof. Józef Hampel, prof. Henryka Kramarz, prof. Zdzisław Noga prof. Jerzy Rajman oraz dr Andrzej Jureczko.
Poza Feliksem Kirykiem samodzielne prace naukowe o charakterze regionalnym prowadzili także: Franciszek Leśniak, Jerzy Rajman, Józef Hampel oraz Jerzy Zawistowski. Pierwszy
z wymienionych jest autorem kilku prac poświęconych historii miasta Krosna. Drugi z profesorów prowadził badania dotyczące przede wszystkim Śląska oraz pogranicza śląsko-małopolskiego.
W ostatnim czasie współuczestniczył w przygotowaniu monografii Czeladzi, Miechowa, Chorzowa, a obecnie Andrychowa. Z kolei prof. Józef Hampel oraz dr Jerzy Zawistowski wspólnie redagowali monografię miasta Jaworzna. Ponadto pod kierownictwem Józefa Hampla w 1996 roku ukazała się zbiorowa publikacja poświęcona Szczurowej.
W tym miejscu należy zaznaczyć, że w dniu 1 grudnia 2006 roku staraniem Krakowskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego (PTH) oraz Instytutu Historii, wówczas jeszcze Akademii Pedagogicznej (AP) zorganizowano pierwszy Sejmik Małopolskich Stowarzyszeń Regionalnych. Inicjatywa ta była niejako ukoronowaniem, dotychczasowych, wieloletnich działań prowadzonych przez zespół krakowskich historyków. W uroczystym posiedzeniu sejmiku udział wzięli: reprezentanci ponad dwudziestu organizacji skupionych w Małopolskim Związku Regionalnych Towarzystw Kultury, przedstawiciele nowosądeckiego i nowotarskiego oddziału PTH oraz naukowcy związani z Akademią Pedagogiczną i Uniwersytetem Jagiellońskim. Podniosłym momentem było wręczenie prof. Kirykowi dyplomu Honorowego Członka Polskiego Towarzystwa Historycznego.
W 2016 roku na fundamencie dotychczasowego zespołu badaczy regionów w UP powołano Pracownię Badań Regionalistycznych, która w 2021 roku została przekształcona w Centrum Badań Regionalistycznych, zwiększając jednocześnie zasięg swojego oddziaływania. Dyrektorem Centrum jest prof. Zdzisław Noga – uczeń wspomnianego wielokrotnie Feliksa Kiryka, autor wielu publikacji poświęconych dziejom Małopolski (w jej dawnych staropolskich granicach), jak również redaktor prestiżowej serii Atlasu historyczny miast polskich, T. V: Małopolska (z. 1-4, 7-8). Seria ta jest częścią europejskiego projektu realizowanego pod patronatem Międzynarodowej Komisji Historii Miast (The International Commission for the History of Towns). Dotychczas w serii ukazały się edycje atlasów historycznych następujących miast: Krakowa, Sandomierza, Wieliczki, Bochni, Starego Sącza, Biecza. Aktualnie w przygotowaniu jest atlas Tarnowa.
Zasięg Centrum
Działania prowadzone przez członków Centrum Badań Regionalistycznych Uniwersytetu Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie cieszą się niesłabnącą popularnością co dowodzi rosnącego zapotrzebowania społecznego na projektu realizowane przez tę jednostkę uniwersytecką. Obecnie naukowcy związani z Centrum współpracują z urzędami gminnymi oraz instytucjami gminnymi na terenie czterech województw z południowej Polski (województwa małopolskie, podkarpackie, śląskie oraz świętokrzyskie), przy czym prym wiodą projekty obejmujące swoim zasięgiem Małopolskę. Spośród gmin małopolskich dla których dotychczas były przygotowywane projekty można wymienić m.in.: Bochnię, Brzesko, Brzeźnicę, Kęty, Kraków, Chrzanów, Jerzmanowice, Laskową, Michałowice, Nową Wieś, Oświęcim, Suchą Beskidzką, Tarnów, Trzebinię, Wadowice, Zator i wiele innych. Obecnie trwają prowadzone są działania Centrum m.in: w Spytkowicach, Łososinie Górnej (powiat limanowski), Polance Wielkiej (powiat oświęcimski), Wysowej Zdroju (powiat gorlicki) oraz w Laskowej (powiat limanowski).
Projekty
W ostatnich latach badacze związani z Centrum (a wcześniej z Pracownią Badań Regionalistycznych) przygotowali samodzielnie lub we współpracy z innymi podmiotami szereg monografii naukowych poświęconych historii małopolskich, podkarpackich, śląskich oraz świętokrzyskich miast i wsi. Dla przykładu w oparciu o zespół naukowców z Centrum tylko w latach 2018-2022 powstały monografie: Kęt (dwa tomy), Michałowic (dwa z trzech tomów), Trzebini, czy też Chorzowa. Ponadto Centrum patronowało wartościowym poznawczo edycjom źródłowym poświęconym historii regionalnej. W tej kategorii do najważniejszych należy zaliczyć edycję przedwojennej monografii pt. Jarosław: dzieje miasta : od jego początków do 1939 roku, autorstwa Kazimierza Gottfrieda (opracowanie i przygotowanie do druku Z. Noga, K. Meus, Jarosław 2019), a także założoną w 2021 roku serię zatytułowaną „Książnica Zatorska”. W jej ramach dotychczas wydano drukiem dwie pozycje autorstwa zasłużonego społecznika i patrioty Władysława Wichmana seniora, a mianowicie: Związek Strzelecki na Zatorszczyźnie 1914-1914 (red. K. Meus, Kraków-Zator 2021) oraz Moje życie. Pamiętnik zatorzanina (red. K. Meus, T. Wichman, Kraków-Zator 2022).
Godnym podkreślenia pozostaje także fakt zaangażowania historyków z Uniwersytetu Komisji Edukacji Narodowej w działalność lokalnych czasopism naukowych. Należy wymienić przede wszystkim współpracę z – wydawanym od 1939 roku – prestiżowym „Rocznikiem Sądeckim”. Nie sposób także nie odnotować, że pracownicy Centrum Badań Regionalistycznych Uniwersytetu Komisji Edukacji Narodowej mieli (i mają) swój niepodważalny udział w tworzeniu najważniejszego regionalnego pisma
w Małopolsce, a mianowicie rocznika: „Małopolska: regiony – regionalizmy – małe ojczyzny”. Dość wskazać, że przez wiele lat redaktorem naczelnym tego periodyku był prof. Zdzisław Noga.
Z kolei w redakcji zasiadali prof. Mateusz Wyżga i dr Konrad Meus. Obecnie na jego czele stoi prof. Grzegorz Nieć z Instytutu Nauk o Informacji UP. Swoim zakresem tematycznym czasopismo to wykracza poza obszar terytorialny współczesnego województwa krakowskiego. Zainteresowania badawcze autorów obejmują terytorium historycznej Małopolski Zachodniej. W związku z tym zamieszczane w czasopiśmie publikacje dotyczą, również, miejscowości pozostających obecnie w granicach województw: śląskiego, świętokrzyskiego i podkarpackiego. Redakcja pisma systematycznie unowocześnia je, tak aby przyciągnąć uwagę także młodszych czytelników oraz badaczy. Nie powinien, więc budzić większego zdziwienia fakt, że na jego łamach podejmowana jest m.in. problematyka znaczenia nowoczesnych mediów w badaniach regionalnych, czy rola regionów
w kontekście europejskiego zjednoczenia.
W roku 2022 na rynku wydawniczym ukazało się czasopismo naukowe „Rocznik Spytkowicki” wydawane przez gminę Spytkowice (pow. wadowicki), które swoim zasięgiem tematycznym obejmuje historyczne ziemie dawnych księstw zatorskiego i oświęcimskiego. CBR sprawuje opiekę naukową i merytoryczną nad pismem. W gronie jego rady naukowej zasiadają członkowie Centrum: Zdzisław Noga (przewodniczący Rady), Grzegorz Nieć, Łukasz Tomasz Sroka oraz Konrad Meus. Ten ostatni jest również redaktorem naukowym czasopisma.
Centrum nie pozostaje obojętne na nowoczesne trendy obecne w naukach humanistycznych. Wykorzystując potencjał Instytutu Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Komisji Edukacji Narodowej tworzymy również bazy elektroniczne, które łączą ze sobą nie tylko aspekty naukowe i edukacyjne, ale też służą do gromadzenia i udostępniania materialnego dziedzictwa związanego z regionami. Mowa tutaj o archiwach społecznych, powstających w oparciu o właściwą dla tego typu realizacji metodyką. Sztandarowym projektem CBR jest tworzone od dwóch lat Archiwum Społeczne Zatorszczyzny opierające się m.in. na dziesiątkach zrealizowanych wywiadów (sporządzonych przy wykorzystaniu metody oral history) z najstarszymi mieszkańcami miasta i regionu.
W oparciu o wykonane projekty naukowe Centrum tworzy kompleksowe bazy do działań edukacyjnych i promocyjnych. W pierwszym z wymienionych przypadków mowa o opracowaniu autorskich wykładów i zajęć konwersatoryjnych dedykowanych wszystkim kategoriom wiekowym, począwszy od dzieci najmłodszych (klasy 1-3), przez młodzież szkolną, a na seniorach skończywszy (tzw. Uniwersytety Trzeciego Wieku). W ramach prowadzonych zajęć (w tym także terenowych) przybliżamy dotychczas zapomniane lub w ogóle nieznane dzieje wybranych miejscowości. Wdrażane zajęcia mają charakter cykliczny, co systemowo umożliwia kształtowanie tożsamości regionalną wybranych grup docelowych. Wykorzystując wiedzę oraz doświadczenie członków Centrum, zaangażowanych w pracach komisji olimpiad historycznych oraz będących recenzentami konkursów szkolnych dla kuratoriów oświaty, zajęcia edukacyjne najczęściej połączone są z konkursami wiedzy historycznej dedykowanymi lokalnej społeczności. Wśród najważniejszych projektów edukacyjnych firmowanych przez pracowników Uniwersytetu Komisji Edukacji Narodowej związanych z CBR znajduje się projekt pt. „Lotny Uniwersytet Historyczny” realizowany w wybranych dzielnicach Krakowa w latach 2014-2019, który przygotowano przy współudziale Małopolskiego Centrum Edukacji „MEC”. Aktualnie Centrum prowadzi konkursy promujące dziedzictwo-historyczne w gminach Wielka Wieś, Spytkowice oraz Zator. Planowane są kolejne na terenie powiatu gorlickiego.
Ostatnim, choć nie mniej ważnym akcentem na który nacisk kładziemy w CBR jest kreowanie i eksponowanie produktów turystycznych opartych o unikalne dziedzictwo historyczno-kulturowe. Realizacja tego typu projektów zakłada przeprowadzenie badań z zakresu historii oraz historii sztuki, a następnie przygotowanie odpowiednich działań, które umożliwią wzmocnienie marki turystycznej miejscowości lub regionu. Dotychczas nasi naukowcy tworzyli unikatowe ekspozycje muzealne m.in. dla Muzeum Krakowa. Obecnie realizujemy wieloletni projekt wystawienniczy dla Muzeum Regionalnego w Bachowicach w gminie Spytkowice pt. „Ludzie Wolności Ziemi Spytkowickiej”. W tym miejscu warto także wyszczególnić zakładanie historycznych szlaków turystycznych oraz instalacji je promujące. Wśród już zrealizowanych projektów są m.in.: Szlak Galicyjski w Wadowicach opracowany dla turystów polsko, anglo- oraz niemieckojęzycznych czy też wystawa plenerowa w Szycach (gmina Wielka Wieś w powiecie krakowskim) oparta o stałą instalację (imitującą dawne słupy graniczne) zatytułowaną „Na styku mocarstw”. Aktualnie trwają prace nad „Szlakiem Księstwa Zatorskiego”, którego pierwszy moduł ma zostać uruchomiony w roku 2023 w Zatorze.